Nalekawo okubala ebitabo kati nnunda bya nnyanja

Vision Group efulumya Bukedde,  ekwataganye ne bbanka ya  DFCU, ekitebe kya Budaaki  mu Uganda ne kkampuni  y’ennyonyi eya KLM okunoonya  omulimi n’omulunzi  asinga mu Uganda omwaka  gwa 2017. Abanaavuganya  mu mpaka zino bajja kutuweereza  amannya gaabwe  ku omulimiasinga@newvision.  co.ug oba 0782006608 tubatuukirire  tubawandiikeko buli  Mmande.

Leero EDWARD  SSERINNYA akuwandiikidde  ku Paul Ssekyewa nnannyini  Ssenya Fish Farm esangibwa  e Kaswa mu ggombolola ye  Kkingo mu disitulikiti y’e  Lwengo eyava mu kubala  ebitabo n’adda mu kulunda  ebyennyanja. 

Okulunda ebyennyanja mulimu  ogusobola okuvaamu ensimbi  kasita oguyiga obulungi, okuguwa  obudde n’okusalawo  nti ogwo gwe mulimu gwo  omanya obiwangudde. 

Kino Paul Ssekyewa owa  Ssenya Fish Farms, esangibwa  ku kyalo Ssenya mu Muluka  gw’e Kaswa mu ggombolola  y’e Kkingo mu Disitulikiti y’e  Lwengo kye yakola okusobola  okufuna mu kulunda ebyennyanja  n’okubikugukamu  n’atuuka ne ku mutendera  gw’okubyaluza. Alunda ebyennyanja  okuli emmale, engege,  emmamba, ebisinja n’ebirala. 

 

NTANDIKA OKULUNDA  EBYENNYANJA 

Nasomerera kubala bitabo  omulimu gwe natandika  okukola eyo mu gya 1970  okutuukira ddala mu gya  1980.

Wabula oluvannyuma  nakunnyuka ne ntandika  okutwala obulimi n’obulunzi  nga omulimu gwange  ogw’enkalakkalira.

Wabula  emabegako nga tulima ebintu  eby’enjawulo mu Masaka nga  tupangisa ettaka. 

Mu kusooka ebintu bye  twalimanga mwalimu muwogo,  lumonde, emboga, amayuuni  n’ebirala.    

Oluvannyuma nakizuula nti awaka  sikyagula mmere ne ku mulimu  abantu be nkola nabo nali mbaguza  emmere.

Olutalo lwa Amin  Abakomboozi okuva e Tanzania  baakuba Masaka n’ennimiro  yange ne bagikubiramu bye nali  nnimye byonna ne bisaanawo. 

Seekubagiza, era nagenda  mu maaso n’okulima, wano we  nnundira ebyennyanja mu kusooka  nali nnimirawo bintu birala,  wabula akatundu akalimu ebyennyanja  nga sirina kintu kyonna kye  nnimirawo olw’amazzi amangi.

  Lumu nakyaza mukwano gwange  ku ffaamu, bwe yalaba ekitundu  kye sikoleramu kwe kumbuuza  ensonga lwaki sikikozesa. 

Kwe kumuddamu nti awo  tewasoboka kuba waliwo amazzi  mangi tolina ky’oyinza kulimirawo  ne kidda.

Yampa amagezi nti  nsobola okusimawo ekidiba ne  nnundirawo ebyennyanja, awo we  nava okusima ekidiba ekisooka  naye nga ssente nzifuna mu bulimi  n’obulunzi bw’ente bwe nali  nkola. 

Bwe namala okusima ekidiba  nagenda e Kajjansi awali ezzaalisizo  ly’ebyennyanja okulaba  engeri gye ngenda okufunamu  ensigo y’ebyennyanja, naye nga  sinnabireeta nasaba omukugu  okujja okulaba bwe nsimye  ekidiba sikulwa nga ndeeta ebyennyanja  naye ng’ekidiba nkisimye  bubi.

Okuleeta omukugu kye  nalina okusooka nga sinnasima  kidiba, kyokka kye nasembyayo! 

Yagenda okujja amazima ekidiba  nali nkisimye bubi ate nga sitaddeeko  mukutu guyingiza mazzi  n’okugafulumya kyali kitegeeza nti  ebyennyanja tebijja kusobola kufuna  mukka gwa bulamu nga byali  byakufa ssinga mbiteekamu.

Kino  oluvannyuma yakinkolera era kwe  kuleeta ebyennyanja okutandika  okulunda.  Ate emidumu gino giyambako  olumu amazzi nga gafunye  ebicaafu ne gabifulumya ng’ate  amayonjpo bwe gayingira. 

Tekinologiya 

Mu kiseera kino ekimu kye tukola  kwe kwaluza ebyennyanja, kino  kyetaaga tekinologiya kubanga si  mulimu mwangu okukola.  Weetaaga ekisenge n’ebidiba ebiri  ku mutindo okusobola okubyaluza  mu nnyumba. 

Ekirala tutandise enkola  ey’okuteeka keegi ku bidiba nga  bw’olaba ezo ezibeera ku  nnyanja kubanga tukizudde  ng’ebyennyanja ebibeera mu  keegi bikula mangu okusinga  by’otadde mu kidiba. 

Wabula ku ffaamu tukolerawo  okunoonyereza ku bika  by’ebyennyanja eby’enjawulo  okusobola okuzuula enkola  yaabyo ssinga abantu babyaluza  nga bizinensi. 

Endiisa y’ebyennyanja 

Kirungi ebyennyanja okubiwa  emmere okuva ku ssaawa nnya  ez’oku makya okutuuka ku munaana,  bw’oba ng’oluddewo koma  ku 10. Kubanga mu kiseera kino  ebyennyanja biba byagala okulya.

Bw’omala okubiteerako emmere,  twala ekiseera obeerewo  waakiri eddakiika nga 30, kijja  kukuyamba okumanya endya  yaabyo, bwe biba tebizze mangu  kulya manya nti wasobola okuba  nga waliwo obuzibu, kisoboka  okuba nga byatolose, baabibbye  oba ng’emmere gy’obiteereddeko  mbi nga bigizize.

  Emmere kirungi okufuna  omukugu asobola okugikutabulira  n’etuukana n’omutindo, wabula  erina okuba ng’ezzaamu amaanyi,  ezimba omubiri n’okugumya  amagumba. 

Okuyamba abalala 

Ffaamu eriko abakozi abasoba  mu 10, kyokka waliwo abajja ku  mirimu egitali gya nkalakkalira  okugeza okwerula ebidiba, okuzimba,  okuyonja n’emirimu emirala. 

Mu kitundu abantu tutandise  okubayigiriza okulima ebyennyanja  nga waliwo n’ekibiina  ky’abalunzi b’ebyennyanja mu  Lwengo nga kyava ku ffe. 

Abantu ab’enjawulo mu Lwengo  n’ebbali wa Lwengo bajja okubasomesa  ku nnunda y’ebyennyanja  ey’omulembe, tetukoma awo tubaguza  obwennyanja obuto, emmere  yaabyo n’okubayigirza endiisa. 

Kyokka abantu abamu bajja ne  bagula ebyennyanja eby’okulya  naddala ng’oli yatutegeezezza nga  bukyali. 

 

Okubeerawo kwa ffaamu 

Ffaamu eno etambuzibwa ku  musingi gwa famire, abaana nabo  balina omukono mu ffaamu. 

Omu akola ku byennyanja ate  omulala yinginiya wa ffaamu, kale  ebintu bitambula bityo nga ne bwe  mba siriiwo ku ffaamu esobola  okutambula okwo gattako emitendera  gy’abakozi ab’enjawulo  okuva ku maneja okutuuka ku  basembayo nga bonna bamanyi  kye bakola era bakimanyi, si nze  mbasasula wabula ffaamu. 

Obutale 

Obutale olumu kisinziira ku  kiki ky’otunda, wano akatale  k’ebyennyanja weekali, ate  katandikira ku ggwe abirya.

Naye  bwe biba bisusse obungi abaguzi  bava e Rwanda ne mu mawanga  amalala ne bajja ne babigula. 

 

Ensima y’ekidiba 

• Naye olukonge luno  lulina okuba nga lwa kigero kuba  ekitangaala kirina okusigala nga  kiyitamu mu mazzi ebyennyanja  bisobole okufuna obulamu. Bino  ng’obimaze awo oleeta ebyennyanja  n’obiteekamu. Nga wayisa  ennaku nga nnya ogenda okulaba  nga galeese kiragala naye talina  kukwata nnyo. 
•  Olina okuteekako omukutu  oguyingiza amazzi, guno gulina  okubaako akatimba akasengejja  amazzi okuyingira nga tegaliimu  bucaafu bwonna, wabula ate  ne ku bbali osobola okubaawo  n’ebidiba ebisooka okulongoosa  amazzi nga tegannayingira mu  bidiba bya byennyanja.
• Bw’oba osima ekidiba,  oludda oluliko omukutu ogufulumya  amazzi walina okuba nga  wawanvu okusinga awayingiza  amazzi kubanga kiyambako mu  kukendeeza amazzi ne gadda  wansi ng’oggyamu ebyennyanja  nga bikuze. Awawanvu wandibadde  ffuuti nga 4 ku 3 ate awampi 2  kitundu ku 3.  
• Waliwo engeri ennyangu  okumanya w’onoosima ekidiba,  funawo ettaka olinyige mu kibatu  kyo, likasuke mu bbanga ssinga  likomawo nga liri kitole awo sima  busimi naye ssinga likomawo likunkumuka  awo totawaana wafu. 
• Sooka otegeeere oba  ekifo w’ogenda okusima ekidiba  kisobola okukwata amazzi, si buli  kisenyi nti osobola okusimamu  ekidiba ky’ebyennyanja, ekisenyi  kirina okubaamu olubumbabumba  eky’omusenyu totawaana kuba  tekisobola kukwata mazzi. 
• Obugazi bw’ekidiba  busalibwawo ebyennyanja  by’oyagala okulunda naye ekidiba  eky’omulembe kyandibadde  kya ffuuti 150 ku 60 (mita 50 ku  20) kino kisobola okugendamu  engege 6000. 
• Olina okuteekako omuziziko  waggulu okulaba ng’amazzi  tegayitako, ssinga tokikola amazzi  bwe gayitako ne gadda naddala  ng’enkuba etonnye gamalamu  omukka ogw’obulamu ebyennyanja  ne bifa. Kino kibaawo ku  bidiba bingi abamu ne batuuka  n’okulowooza nti baabiwadde  butwa. 
• Ng’omaze okusima ekidiba  kyokka nga tonnaleeta byennyanja,  sooka wansi oteekeyo Lime  w’ekigimusa asobole okugumya  wansi mu kidiba. Teekako obukuta  obuvudde mu nkoko okusobola  okukola olukonge, buno  butabule mu mazzi omanseeko  oba osobola okukozesa ekigimusa  kya DAP, NPK n’ebirala eno eba  mmere kuba ereeta obugimu  mu kidiba.
• Wabula omuntu atalina mazzi,  asobola okulundira ebyennyanja  ku lukalu, omuntu asobola  okusima obukutu n’abuzimba nga  buwanvu ne kiwa omukisa ebyennyanja  okuwuga obulungi.